جمشید کاشانی

جمشید کاشانی ملقب به غیاث الدین

 

جمشید بن مسعود بن محمود طبیب کاشانی ملقب به غیاث‌الدین که در غرب به الکاشی(al-kashi) مشهور است. ریاضی‌دانی برجسته و ستاره‌شناس و محاسبی ماهر و زبردست بود. آلات رصدی دقیقی اختراع کرد و از حدود سال 784 خورشیدی (808 قمری و 1406 میلادی) تا پایان عمرش یعنی سال 808 خورشیدی(832 قمری و 1429 میلادی) فعالیت علمی داشته است. در دوران فعالیت علمی‌اش به تالیف کتاب‌های متعددی در زمینه ریاضیات و نجوم پرداخته است مهم‌ترین این آثار او در زمینه ریاضی عبارت‌اند از: مفتاح الحساب، رسالهٔ محیطیه و رسالهٔ وتر و جیب.

برجسته‌ترین ابداعات او در ریاضیات ابداع و ترویج کسرهای اعشاری به قیاس با کسرهای شصتگانی که در ستاره‌شناسی متداول بود. محاسبهٔ عدد پی تا شانزده رقم اعشار به نحوی که تا صد و پنجاه سال بعد کسی نتوانست آن را گسترش دهد: 2π=6.2831853071795865 و محاسبهٔ سینوس زاویهٔ یک درجه با روش حل پی‌درپی نوعی معادلهٔ درجه سوم است. محاسبه سینوس (جیب) زاویهٔ یک درجه با روش ابتکاری حل یک معادلهٔ درجه سوم: sin1=.0174524064372835103712 هفده رقم اعشاری عدد به دست آمده با مقداری که امروزه محاسبه می‌شود هم خوانی دارد. در واقع کاشانی مقدار سینوس یک درجه را تا ده رقم صحیح شصتگانی حساب کرد. از جمله مهم ترین فعالیت های او در زمینه ریاضی است.

او در حدود سال 800 خورشیدی (۸۲۴ قمری و ۱۴۲۱ میلادی) به دعوت الغ بیک از کاشان به سمرقند رفت و مدیر رصدخانهٔ سمرقند و مورد احترام ریاضی‌دانان و ستاره‌شناسان سمرقند بود.

جمشید کاشانی علاوه بر آن فعالیت های بسیار درخشانی در زمینه اخترشناسی انجام داده است. که از آن جمله می توان همکاری در طراحی و ساخت یک استرلاب به قطر یک ذرع همچنین همکاری در ساخت رصدخانه سمرقند را نام برد. رصدخانه سمرقند با الگوبرداری از رصدخانه مراغه ساخته شده بود و هنوز قسمتهایی از آن پابرجاست. اختراع دو ابزار اخترشناسی به نام های «طبق المناطق» و «لوح اتصالات» برای محاسبه زاویه بعد خورشید، ماه و سیارات که کتاب نزهت‌الحدائق در شرح آن است از جمله کارهای او است. مهمترین تالیفات جمشید کاشانی در زمینه اخترشناسی علاوه بر کتابهای فوق شامل کتاب سُلم السماع(یا نردبان آسمان) به زبان عربی، رساله در شرح آلات رصدی به زبان فارسی، رساله مختصری در علم هیئت به زبان فارسی، زیج (زیگ) خاقانی که در تصحییح زیج ایلخانی نگاشته شده و زیج تسهیلات است.

او در چهارشنبه 10 تیر 808 خورشیدی (برابر با ۱۹ رمضان ۸۳۲ قمری و 22 ژوئن ۱۴۲۹ میلادی) هنگامی که برای رصد به حومهٔ سمرقند رفته بود درگذشت.

در راستای شناسانیدن جایگاه علمی این اخترشناس ایرانی ایرج صفایی از طرف رصدخانه دانشگاه کاشان اقدام به راه اندازی  مرکز بایگانی ، پژوهش و نشر میراث علمی جمشید کاشانی نموده همچنین ایشان استرلاب زرقاله که در آثار جمشید کاشانی به آن اشاره شده است را با هزینه شخصی احیا نموده و فعالیتهای پژوهشی دیگری را نیز در دست اقدام دارد.

 

تندیس جمشید کاشانی در دانشگاه کاشان

 

پوستر همایش میراث علمی غیاث الدین جمشید کاشانی که در سال 1390 در دانشگاه کاشان برگزار گردید

 

جهت کسب اطلاعات بیشتر به مرکز بایگانی ، پژوهش و نشر میراث علمی جمشید کاشانی در رصدخانه دانشگاه کاشان مراجعه فرمایید.

 

نگارش: ایرج صفایی