مصاحبه با ایرج صفایی درباره تاثیر آلودگی نوری منطقه به ویژه نیاسر بر عملکرد رصدخانه دانشگاه کاشان

از دور زمان يكی از ضرب المثل‌هاي عامه اين بود كه فلاني در هفت آسمان يك ستاره ندارد اگر بسيار شفاف به معناي اين عبارت توجه كنيم کنایه از معنای فقر و تهی‌دستی است اما بيانگر اين معنا هم هست كه آسمان آن زمان روشن و صاف بوده كه ستارگان آسمان به سادگی ديده می‌شده است. از ديرباز ستاره‌ها در ادبيات گفتاری و شنيداری مردم جايگاه ويژه داشته‌اند. به‌طوري كه نگاه به ستاره‌ها به نوعي به ابزار ايجاد آرامش بود. اما حال با شرايط ايجاد شده كم كم اين مناظر آرامبخش جای خود را به قرص‌های آرامبخش و اعصاب داده است. از بس در گير و‌ دار كارهای روزمره غرق شده‌ايم كه از آسمان پرستاره شهرمان غافل شده‌ايم و اين پتانسيل ارزشمند را روز به‌ روز از دست می‌دهيم. اما آنچه كه باعث اميدواري اهل قلم در اين ويژنامه هست توجه مسئولان به مطالب مهم شهرستان است. تاكنون هر آنچه كه بازتاب صحيح داشته، مورد استقبال قرار گرفته و در حد امكان آن مشكل تبديل به يك ارزش شده است. حال با اين اميد نگاهي كارآمد به یکی از مهمترين رصدخانه‌های كشور يعنی رصدخانه دانشگاه كاشان در نياسر می‌اندازيم كه در حال حاضر در بين رصدخانه‌هاي كشور جايگاه ويژه‌اي دارد. ناگفته نماند كه طی چندين شب گذشته گروهي از بهترين و عالی‌ترين علاقه‌مندان نجوم براي رصد ستاره‌ها به شهر تاريخي نياسر آمده بودند كه در شرايطي بسيار تاسف آور و بدون امكانات بهداشتي و رفاهي به رصد ستاره‌ها پرداختند. اما چنان با عشق در سايه شب چشم به آسمان دوخته بودند، كه احساس می‌كردی آنها هم بين ستاره‌ها نشسته‌اند و براي نور وروشنايي علوم آينده كشور تلاش می‌كنند. در آن لحظه تاريك باخود فكر می‌كردم و هر لحظه با نگاه به اين ارزش‌های آينده و نگاه به آسمان در خود می‌ماندم كه حتما مسئولان از اين وضعيت نابسامان بی‌خبرند. امكان ندارد كه براي علم وارزش‌های وابسته به آن بی‌تفاوت باشند و در حالي كه پاسی از نيمه شب گذشته بود اين وضعيت را به مسئولان مربوط اطلاع دادم و صبح روز بعد برخي مسئولان به ويژه از شهرستان پيگير اين خبر شدند. اما برخي ديگر همانند آن شب تاريك در خواب ماندند. اما در آن تاريكي شب با نگاه به آسمان پرستاره با خودم عهد بستم كه بدون كم و كاستي از زبان آسمان سخن بگويم و به اين محبت الهي در اين منطقه پاسخ بدهم چرا كه در شهرستان كاشان خيرين در همه گروه‌ها نقش‌آفريني می‌كنند. آری آسمان نياسر بهترين آسمان كشور است كه باوجود چندين تير برق و بی‌اطلاعی از اين نورهای نامناسب فضایی به نام آلودگی نوری ايجاد كرده است. آيا به راستي راهكاری برای حل اين مشكل كوچك در مقابل اين آسمان بزرگ نيست؟

ایرج صفايی: كارشناس رصدخانه دانشگاه كاشان

براي شناخت نجوم از سه محور آغاز سخن می‌كنيم؛ نجوم رصدي، تاريخ نجوم و ابزارهاي نجوم. نجوم رصدي نياز به شرايط خاص دارد، يعني جايگاه مناسب و ابزار مناسب لازم دارد. اول از همه بايد يك آسمان خوب داشته باشيم. و اين آسمان خوب چند شرط دارد. ما وقتي روی كره زمين هستيم از پشت جو داريم به آسمان نگاه می‌كنيم به همين دليل می‌بينيم كه هميشه رصدخانه‌ها در ارتفاع ساخته می‌شوند. شايد جالب باشد كه بدانيد ارتفاع راوند از رصدخانه نياسر 800 متر پايين‌تر است. معمولا ارتفاعات كنار كوير رطوبت كمتري دارد به همين دليل ارتفاعات كركس جايگاه مناسبی است براي تاسيس رصدخانه كه بهترين نقطه بربلنداي شهر نياسر در نظر گرفته شده است.

اما حال با چند مشكل بزرگ روبه‌رو شده‌ايم كه نخستين مشكل آلودگی نوری اين شهراست.

واژه آلودگي نوری وقتی به كار برده می‌شود كه چيزی كه آلودگی را ايجاد كرده در جاي خودش نباشد. همانند خاك كه براي گلدان لازم است. اما اگر روی فرش ريخته شود، آن موقع آلودگی است. نور هم همينطور است. اگر آنجا كه لازم است استفاده شود مفيد است. اما در مكانی كه طرز استفاده علمی و جايز نيست آلودگی نوری به حساب می‌آید. مثلا اگر به بلوار نياسر نگاه كنيم. مي‌بينيم که بخش زیادی از نور بلوار به سمت رصدخانه می‌تابد تا جایی که بر روی گنبد رصدخانه می‌تواند سايه ايجاد كند. پس ما در خيلي از جاها به اين نور توجه نداريم.

رصدخانه‌ها معمولا نور اجرام كم فروغ آسماني را دريافت می‌كنند، يعني عمده‌ترين چيزي كه از آسمان دريافت می‌كنيم نور اين اجرام است. اين نور را به سه شكل تحليل می‌كنيم. يكي عكسبرداري، موقعيت و شرايط ظاهري را تحليل می‌كنيم. ديگري شدت نور يك جرم يا يك مجموعه جرم همچنین تغييرات شدت نور آن را اندازه‌گیری می‌کنیم كه به فوتومتری يا نورسنجي می‌گوييم و در بخش سوم اين نور را تجزيه می‌كنيم به طيف و بعد مي‌گوييم اينجای طيف یک جرم آسمانی اينطور شده اونجای طيف جور ديگر شده است و در واقع طیف نور را تحليل می‌كنيم. حال اگر شما خوب نگاه كنيد می‌بينيد كه در سمت ورودی نياسر به علت انعكاس نور شهرستان كاشان، انگار ستاره نمي‌بينيم. اين همان بازتاب آلودگی نوری کاشان و آران و بیدگل در آسمان است. يعنی نورهای مزاحم اجازه نمي‌دهند ستاره‌های کم فروغ آن بخش از آسمان را ببينيم. شما اگر از تلسكوپ استفاده كنيد بالطبع می‌خواهيد نور يك ستاره خيلي خيلي كم نور را كه با چشم قابل مشاهده نيست بررسي كنيد. نوری که از يك ستاره به ما می‌رسد شاید ميليون‌ها برابر کمتر از نوری باشد که از يك لامپ در همين نزديك باشد. به همين علت آلودگی نوری خيلی خيلی مهم است. فعلا تنها رصدخانه فعال شهرستان كاشان در نياسر است و به نحوی یکی از فعال‌ترين رصدخانه‌های ايران هم هست و فقط چند رصدخانه در کشور با اينجا قابل مقايسه هستند. اما متاسفانه بسیاری در حال حاضر در خود شهر نياسر هم وجود رصدخانه را كتمان می‌كند، با اينكه اين رصدخانه می‌تواند باعث مباهات باشد.

دانشگاه كاشان اين رصدخانه را طراحي و در سال 1385 افتتاح كرد و  براي اهميت  موضوع کنترل آلودگی نوری تدبيری انديشيد و انجمني را براي اولين بار در ايران به نام انجمن آسمان تاريك تاسيس كرد. ساختاری شبیه اين انجمن در خيلی از كشورهاي دنيا وجود دارد. اين انجمن سخن خيلي بزرگی دارد. در واقع می‌گويد كه جاهايی كه نور نياز نداريد استفاده نكنيد. اين امر هم براي محيط زيست و هم براي علم نجوم موثر است. همچنين توجيه اقتصادي دارد.  چراكه 70% نوري كه بر روی زمين توليد ميی‌شود بی‌خود و بی‌جهت به سمت آسمان می‌رود. از طريق اين انجمن آلودگي نوری باغ تاريخی تالار نياسر كنترل شد به نحوي كه نوع لامپ‌ها تغيير كرد و لامپ‌ها مخصوص توسط دانشگاه كاشان خريداری و تحويل شهرداری نياسر شده و تعويض لامپ‌ها انجام شد و عملاً شايد بيشتر از 90% آلودگي نوری باغ تالار نياسر كنترل شد. حالا اگر از بالاترين نقطه باغ تاريخي تالار را مشاهده كنيد تاريك است در صورتي كه اگر درون باغ تالار باشيد همه جا روشن است. اين نخستین طرح كنترل آلودگی نوری انجام شده در ايران است. با اين حال، در شهر نياسر آلودگی نوری خيلی تاثيرگذار است و هر چه فاصله از منبع آلودگی بيشتر باشد اثرش كمتر است. براي مثال نياسر 1000 برابر، كاشان 100 برابر و اصفهان 10 برابر آلودگي نوريشان روي اينجا تاثير می‌گذارد.

شايد عمده مشكل از اينجا شروع شده كه هيچ رسانه‌ای تاكنون شفاف بر روی آلودگی نوری اين شهر و اهميت رصدخانه كار نكرده است و به اين علت مفهوم آلودگی نوری برای همه غريب و ناآشنا است.