انتشار مقاله: گاه‌نگاری شهرهای کهن با استفاده از سال‌یابی نجومی مطالعه موردی: تاریخ بنای شهر ساسانیِ گور به نویسندگی یاغش کاظمی، غلامرضا کیانی دهکیانی و ایرج صفایی در مجله علمی-پژوهشی پژوهه باستان‌سنجی

مقاله

گاه‌نگاری شهرهای کهن با استفاده از سال‌یابی نجومی، مطالعه موردی: تاریخ بنای شهر ساسانیِ گور

نگارندگان: یاغش کاظمی، غلامرضا کیانی دهکیانی، ایرج صفایی

منتشر شده در مجله علمی-پژوهشی پژوهه باستان‌سنجی

چکیده
در مواردی از بررسی‌های باستانشناسانه شهرهای کهن، مواد و داده‌های کافی برای یک تاریخ‌گذاری دقیق به دست نمیآید و گاه‌نگاری یا زمان برای تفسیر و تکمیل داده‌های باستانشناختی و تحلیل‌های هندسی « سالیابی نجومی» بنیاد این شهرها با تردید و تخمین همراه می‌گردد. روش و یافتن توالی ساخت‌وسازها در مجموعه‌های باستانی در سطح جهان چند دهه‌ای هست که مورد توجه قرار گرفته و آن را به کار بسته‌اند؛ در حالیکه این شیوه گاه‌نگاری در ایران هنوز در آغاز راهِ خود است. هدف مقاله حاضر آن است که برای نخستین بار با استفاده از روش سال‌یابی از شهرهای دوره ساسانی است «گور» را معین نماید. شهر باستانی «گور» نجومی، تاریخ دقیق ساختِ یکی از شهرهای کهن ایرانی یعنی شهر که تا امروز، تاریخ دقیق بنای آن مجهول مانده است. این شهر، بارویی مدوّر و چهار دروازه داشته است که دروازه‌های آن به نام ستارگان نامگذاری شده بودند. پرسش پیش رو این است که چگونه می‌توان با فرضِ مرتبط بودن سَمتِ محور دروازه‌ها با موقعیت ستاره‌های همنام خود، به تاریخ بنای شهر گور دست یافت؟ این تحقیق علاوه بر آنکه می‌تواند به موضوع سالیابی نجومی در باستانشناسی ایران غنا بخشد، از آن جهت که نظریه جدیدی در مورد شیوه طرح‌اندازی شهرهای ساسانی ارائه می‌دهد نیز دارای اهمیت است. همچنین برای حفاظتِ بهتر از شهرهای کهن، شناخت و آگاهی از میراث علمی تجربه شده در طراحی آنها ضرورت پیدا می‌کند. بدین منظور ابتدا موقعیت چهار دروازه شهر طبق گزارش‌های باستانشناسی و بر مبنای اندازه‌گیریهای میدانی مشخص گردید، سپس در یک محدود تاریخی، جهت‌گیریِ محور دروازه‌ها با سَمتِ ستارگان به صورتِ کمّی به کمک نرم‌افزار نجومیِ شبیه‌سازِ آسمان سنجیده شده و مورد تحلیل علّی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که طرح‌اندازی شهر گور در روز 21 دسامبر سال 224 میلادی، همزمان با انقلاب زمستانی انجام گرفته است. بررسی‌های تنجیمی نیز، داده‌های رصدی را برای سال ساختِ یادشده تثبیت می‌کند و مؤید آن است که جانمایی چهار دروازه شهر، بر اساس پیکربندی سیارهای منحصر به فردی که در پایان پاییزِ این سال برقرار بوده و بر اساس زوایایِ سَمتِ خورشید و بهرام (مریخ) و هرمزد (مشتری) و همچنین طول دایرهالبروجی این اجرام آسمانی انجام شده است.

این مقاله مستخرج از رساله دکترای تخصصی نویسنده اول با عنوان «حفاظت میراث نجومی در معماری شهری؛ بازیابی نظام اتّجاهی (سویابی) نجومی در شهر گور و میدان نقش جهان اصفهان» به راهنمایی نویسنده دوم و مشاوری نویسنده سوم در دانشگاه هنر اصفهان در حال انجام است.