اختفای ستاره چشم گاو در پشت ماه در بامداد یکشنبه ۱۸ مرداد ۱۳۹۴ فرصتی برای منجمان آماتور برای اندازه گیری قطر ظاهری این ستاره

ستاره چشم گاو (یا دبران) درخشان ترین ستاره در صورت فلکی گاو نر (یا ثور) و یکی از درخشان ترین ستارگان آسمان است. رنگ قرمز و موقعیت آن در نزدیکی دایره البروج، باعث می شود که گاهی با سیاره بهرام(یا مریخ) اشتباه گرفته شود. این ستاره با چشم غیر مسلح حتی در شهر های بزرگ با آلودگی نوری زیاد، باز هم قابل مشاهده است.
ساعتی پس از نیمه شب در بامداد روز یکشنبه 18 مرداد 1394 برابر با 9 آگوست 2015 هلال ماه از روبروی آن عبور کرده و حدود یک ساعت آن را از چشمها پنهان می کند. این فرصتی است برای اندازه گیری سرعت زاویه ای ماه نسبت به ستارگان. از سوی دیگر زمانی که ستاره شروع به پنهان شدن در پشت ماه کرده و نور آن کاهش می یابد تا زمانی که کاملا در پشت ماه مخفی شود، چند ثانیه طول می کشد. اندازه گیری این زمان با در دست داشتن سرعت زاویه ای ماه، به ما این امکان را می دهد که قطر ظاهری ستاره را محاسبه نماییم. این تغییرات شدت نور در زمان اتمام اختفا دوباره قابل اندازه گیری است. از آنجا که در این اختفا در لحظه آغاز اختفا، ماه در بسیاری از نقاط ایران در لبه افق قرار گرفته و ستاره با قسمت روشن ماه مماس می شود، شاید تغییر شدت نور آن چندان محسوس و قابل اندازه گیری نباشد. اما در لحظه پایان اختفا ارتفاع ماه افزایش یافته و ستاره از پشت ناحیه تاریک ماه پدیدار می شود. بنابراین شرایط بهتری برای رصد خواهد بود.
در کاشان لحظه شروع اختفا حدود ساعت 2 و 20 دقیقه بامداد به ساعت رسمی(با در نظر گرفتن ساعت تابستانی) و لحظه پایان اختفا حدود ساعت 3 و 12 دقیقه خواهد بود. بنابراین کل گرفتگی حدود 52 دقیقه طول می کشد. در کاشان ماه در لحظه شروع اختفا سمت حدود 75 درجه(از شمال) و ارتفاع حدود 6 درجه دارد. در زمان پایان اختفا نیز سمت ماه حدود 81 درجه و ارتفاع آن حدود 17 درجه است. بنابراین موقعیت رصدخانه دانشگاه کاشان با دارا بودن افق منفی در شرق و شمال شرقی، موقعیت بسیار خوبی برای رصد این پدیده دارا است.
این زمان برای دیگر نقاط ایران اندکی متفاوت است. تقریبا در کل ایران به شرط داشتن افق شرقی مناسب، قابل مشاهده است. رصد این پدیده اگرچه با چشم غیر مسلح نیز قابل انجام است. اما برای اندازه گیری دقیق سفارش می شود از تلسکوپهای متوسط یا کوچک یا حداقل از دوربین دوچشمی استفاده شود.
ستارگاه اجرام بزرگی هستند که به دلیل فاصله بسیار زیاد آنها از زمین معمولا حتی با بسیاری از تلسکوپها بصورت نقطه ای دیده می شوند. یکی از روشهای اندازه گیری قطر ظاهری ستاره ها، اختفای ستاره در پشت ماه، سیارات و دیگر اجرام منظومه خورشیدی است. البته مدار حرکت ماه، سیارات و بسیاری از اجرام منظومه خورشیدی در منطقه البروج قرار دارد. لذا اندازه گیری قطر ظاهری بسیاری از ستارگان که در این منطقه قرار گرفته اند با این روشها قابل انجام است. اگرچه امروزه دانشمندان از روشهایی پیشرفته تری برای اندازه گیری قطر ظاهری ستارگان استفاده می کنند. اما هنوز اندازه گیری به روش اختفا برای منجمان آماتور علاوه بر یک تمرین مفید می تواند تعیین کننده میزان دقت رصدکنندگان باشد.

نگارش: ایرج صفایی