اجرای طرح ساعت آفتابی مدل سیاره­ ای ایرج صفایی، کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان در میدان جلفای اصفهان

ساعتهای آفتابی گرچه در بازه زمانی چند هزار ساله برای تشخیص زمان در  فرهنگهای گوناگون بشری مورد استفاده قرار می­ گرفته است. اما با گسترش فناوری ساعتهای عقربه ای و دیجیتال از رونق اصلی افتاد. با این وجود در بسیاری از جوامع هنوز نه تنها به عنوان نماد نجومی بلکه به عنوان عنصر زیبایی شناختی و گاه نماد اصالت و قدمت فرهنگی استفاده می شود. در جامعه ما نیز در چند سال اخیر روند ساخت انواع مختلف ساعت آفتابی در گوشه و کنار ایران­زمین گسترش یافته است.

ساعت آفتابی اصفهان با مدل سیاره ­ای و قطر خارجی 130 سانتیمتر و قطر داخلی 100 سانتیمتر طراحی شده است. این ساعت آفتابی برای مختصات جغرافیایی میدان جلفای اصفهان یعنی طول جغرافیایی 51 درجه و 39 دقیقه و 27 ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 38 دقیقه و 11 ثانیه شمالی طراحی شده است. میدان جلفا که در محله جلفای اصفهان و در مجاورت خیابان نظر واقع است ، در بین سه کلیسای  معروف اصفهان یعنی کلیسای وانک ، کلیسای حضرت مریم و کلیسای بیت اللحم­ قرار گرفته است. و ساعت آفتابی در میان یک حوض ساخته شده است.

ایرج صفایی، کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان قبلا چندین نمونه ساعت آفتابی طراحی و ساخته است. قبلا از طراحی ساعت آفتابی میدان جلفای اصفهان نمونه ­ای مشابه را برای دانشگاه پیام نور آران و بیدگل، البته با ابعاد بزرگتر طراحی کرده بود. درجه بندی ساعات در ساعت آفتابی  اصفهان با فاصله 10 دقیقه انجام گرفته است. بنابراین دقت آن در حدود 3 دقیقه می باشد. و بر روی هریک از خطوط ساعات منحنی آنالما مربوط به پارامتر تعدیل زمان رسم گردیده است. همچنین میزان میل خورشید در ابتدای هریک از ماههای گاهشماری ایرانی  به وسیله خطوط افقی مشخص شده است. ایشان در محاسبات و طراحی ساعت آفتابی اصفهان نیز همچون نمونه قبلی ، علاوه بر نشان دادن ساعت،  کاربردهای جانبی زیادی را در نظر گرفته است. تعیین تقویم ، تعیین طول روز و تعیین زمان طلوع و غروب خورشید در هر روز از سال، تعیین لحظه اذان ظهر در طول سال ،  تعیین پارامتر تعدیل زمان در روزهای مختلف سال و تعیین میزان میل خورشید در فصول مختلف از مهم­ترین آنها به شمار می رود. اما مهم­ترین مزیت این ساعت آفتابی نسبت به نمونه مشابه قبلی آن، کار برد آن در شب است. در طراحی ساعت شاخص به گونه­ای قرار گرفته است که امتداد آن در راستای پیکان نشان دهنده موقعیت قطب شمال سماوی که در مجاورت ستاره قطبی قرار گرفته، باشد. بنابراین با این ابزار نجومی می توان در شب ستاره قطبی، و به تبع آن قطب شمال سماوی را پیدا نمود. سپس جهت یابی را با دقت بسیار زیادی انجام داد.

این مدل ساعت آفتابی با الگوبرداری از ذات­ الحلق که یک ابزار نجومی قدیمی است، طراحی شده است. و نمونه تکامل یافتهای از ساعتهای آفتاب به شمار می رود. اما متاسفانه مجری طرح که به سفارش شهرداری اصفهان این کار را انجام داده است، نه تنها ظرافت لازم را در ساخت آن به کارنبرده، بلکه حقوق معنوی طراح را رعایت نکرده است.

                      ساعت آفتابی دانشگاه پیام نور آران و بید گل در مقایسه با ساعت آفتابی میدان جلفای اصفهان

ایرج صفایی علاوه بر محاسبات ، طراحی ، نظارت بر اجرا و تنظیمات این ساعت آفتابی اقدامات زیادی را در جهت احیای ارزشهای نجوم قدیم ایران عمدتا با هزینه شخصی انجام داده است که می توان از این بین به چند مورد اشاره نمود:

طراحی ساعت آفتابی مدل سیاره ای برای  دانشگاه پیام نور آران و بیدگل

طراحی و ساخت ساعت آفتابی مدل استوانه­ای از جنس فلز برنج

طراحی و انتشار کیت ساعت آفتابی با مختصات رصدخانه دانشگاه کاشان

طراحی و ساخت استرلاب مسطح بسیط با قطر 160 و 280 میلیمتر از جنس فلز برنج

طراحی و ساخت استرلاب زورقی با قطر 280 میلیمتر از جنس فلز برنج

احیا، طراحی و ساخت استرلاب مسطری با قطر 280 میلیمتر از جنس فلز برنج

تلفیق ربع مقنطر، ربع مجیب و ربع ساعتی و در یک بزار و ساخت آن از جنس فلز برنج

طراحی و ساخت زرقاله با قطر 160 میلیمتر از جنس فلز برنج

طراحی و انتشار کیت آموزشی استرلاب مسطح 

و طراحی و ساخت چندین ابزار نجومی دیگر