شناسایی سه شاخص نیمروز در استان اصفهان توسط ایرج صفایی مسئول رسدخانه دانشگاه کاشان

شاخص‌های نیمروز گونه بسیار ساده‌ای از ساعت آفتابی هستند که تنها برای تشخیص ساعت دوازده خورشیدی محلی یا همان نیمروز بکار می‌روند. ساعت‌های آفتابی تنها در برخی از شهرها و روستاهای ایران وجود داشته است. اما کاربرد شاخص نیمروز بسیار گسترده بوده و در بیشتر شهرها و  و روستاهای حتی دور افتاده از چنین ساختاری برای تشخیص زمان بهره می‌برده‌اند.

در کشور ایران آب یکی از گرانبهاترین کالاها بوده است. تقسیم آب قنات‌ها، چشمه‌ها و مادی‌های زاینده رود با اندازه‌گیری زمان بهره‌برداری از آن انجام می‌شود. پیشتر برای تشخیص آغاز شبانه‌روز از شاخص نیمروز استفاده می‌شده. در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران ساعت‌های آفتابی و شاخص‌های نیمروز برای سنجش زمان بکار می‌رفته است. از آنجا که در گاهشماری ایرانی، آغاز شبانه‌روز از نیمروز یا لحظه اذان ظهر است، از شاخص نیمروز برای تعیین آغاز شبانه روز استفاده می‌شده است. برای اندازه‌گیری زمان‌های کمتر از یک شبانه‌روز بیشتر از پنگان که یک نوع ساعت آبی است استفاده می‌شده. پنگان را در فرهنگ‌های گوناگون ایران پِنگ ، پیاله و سِرِجِه و ... می‌گویند.

همزمان با گسترش کاربرد ساعت‌های مکانیکی و پس از آن ساعت‌های الکترونیکی، استفاده از ساعت‌های آفتابی و شاخص‌های نیمروز به دست فراموشی سپرده شد. ایرج صفایی تاکنون موفق شده تا سه نمونه از شاخص‌های نیمروز فراموش شده در استان اصفهان را شناسایی و به علاقمندان معرفی نماید. دو نمونه که در منطقه لنجان بزرگ قرار دارد از نوع شاخص نیمروز طبیعی و یکی دیگر که در کاشان شناسایی شده از نوع شاخص نیمروز دست‌ساز است.

شاخص نیمروز طبیعی بروزاد در منطقه لنجان بزرگ و شهرستان کنونی مبارکه

کارکرد این شاخص به گونه‌ای است که در نیمروز(لحظه اذان ظهر) سایه در درون این حفره طبیعی از بین می‌رود. این حفره بسیار بزرگی است که بر سینه شاه‌کوه قرار دارد و از ناحیه بسیاری بزرگی از لنجان بزرگ یعنی شهرستان مبارکه، بخش گرکن و حتی روستای کِینو (یا قهنویه) روستای زادگاه ایرج صفایی مسئول رسدخانه دانشگاه کاشان می‌توان دید. دو تصویر آخری از روستای کینو تصویربرداری شده است. هرچند در آن منطقه روستاهای زیادی وجود دارد. اما این شاخص طبیعی به نام ساعت بروزاد معروف است. این شاخص طبیعی با معرفی آقای صفایی در فهرست ساعت‌های آفتابی ایران که دکتر محمد باقری گردآوری نموده‌اند با نام ساعت بروزاد ثبت شده است. روستای بروزاد در شهرستان مبارکه و در منطقه لنجان قرار دارد. شهرستان مبارکه در جنوب غرب استان اصفهان واقع شده است.

دریافت آگاهی بیشتر درباره شاخص نیمروز بروزاد یا همان ساعت بروزاد

شناسایی شاخص نیمروز طبیعی روستای کی‌شاپوران

ایرج صفایی مسئول رسدخانه دانشگاه کاشان با بررسی میدانی در محل و گفتگو با دهدار روستا و برخی از مردم بومی و تصویربرداری از این شاخص در زمان نیمروز و دیگر زمان‌ها، اقدام به شناسایی و معرفی این نماد نجومی فراموش شده نمود. شاخص طبیعی نیمروز کِی‌شاپوران در یک دره V شکل در راستای شمال و جنوب و در دیواره جنوبی شاه‌کوه و در جنوب غرب استان اصفهان قرار گرفته است. ساختار بخش‌هایی از دیواره شرقی این دره عمودی است. راستای یکی از این بخشها طوری است که در نیمروز یا لحظه اذان ظهر سایه در پای آن ناپدید می‌شود. از این ویژگی، مردم دو روستای کِی‌شاپوران (قهشاپوران) و قلعه‌سرخ برای تشخیص نیمروز بهره می‌برده‌اند. این روش تشخیص نیمروز در آن ناحیه رایج بوده است. پیشتر ساعت بروزاد را که در همین ناحیه است توسط آقای صفایی معرفی شده است. برخلاف ساعت بروزاد که از منطقه بزرگی قابل دیدن است، شاخص نیمروز کِی‌شاپوران را به دلیل ارتفاع کمتر و زاویه دیده بسته، تنها مردم دو روستا می‌توانند ببینند. اهالی مسن‌تر هنوز تا حدودی این شاخص نیمروز را می‌شناسند. ولی نسل جوان‌ کاربرد آن را فراموش کرده‌اند. این گونه از شاخص‌های نیمروز بیشتر برای فصل‌های بهار و تابستان و برای تقسیم آب استفاده می‌شده است. بررسی انجام شده نشان می‌دهد که شاخص نیمروز کِی‌شاپوران دقت کمتری نسبت به ساعت بروزاد دارد.

دریافت آگاهی بیشتر درباره شاخص نیمروز کی‌شاپوران

شناسایی شاخص نیمروز بازار کاشان

این شاخص دست‌ساز قدیمی در مسجد بالا بازار کاشان ساخته شده است. دیرینه ساختمان چند صد ساله است. هنوز نمی‌دانیم این شاخص نیمروز را چه کسی و در چه زمانی ساخته است. گفته می‌شود دیرینه این شاخص بیش از یکصد سال است. دقت ساخت شاخص برای تعیین نیمروز یا همان لحظه اذان ظهر بسیار خوب است. شوربختانه به دلیل کنده شدن میله اصلی شاخص، کاربرد آن به دست فراموشی سپرده شده است. این سازه بر روی یک ستون نصب شده و جایگاه میله و خط راستای شمال-جنوب بر روی یک سنگ سفید مشخص شده است. ایرج صفایی مسئول رسدخانه دانشگاه کاشان با پیگیری و بررسی کارکرد این سازه نجومی آن را به دوستداران دانش ستاره‌شناسی معرفی نمود. مسجد تاریخی بالا بازار در میان تیمچه امین‌الدوله و حمام تاربخی خان در یکی از بخشهای بسیار قدیمی بازار کاشان قرار گرفته است.

دریافت آگاهی بیشتر درباره شاخص نیمروز بازار کاشان

⚠️بازنشر مطالب این وبسایت ممنوع است⚠️