ثبت ملی استرلاب ایرانی

تصمیم بر ثبت پرونده استرلاب ایرانی در چهارچوب میراث ناملموس از طرف معاونت صنایع دستی استان اصفهان اوایل سال 1390 گرفته شد که برپایه پژوهشهای گسترده ایرج صفایی در این موضوع و با همکاری ایشان تا پایان همان سال تکمیل شد. آقای صفایی پس از پیگیریهای زیاد، مصاحبه انتقادی با خبرنگار روزنامه همشهری استان اصفهان انجام دادند که در نهم اردیبشت 1396 در این روزنامه منتشر شد. بالاخره پس از تعلل شش ساله توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در تابستان 1396 این پرونده به سازمان میراث فرهنگی در تهران فرستاده شد و در یکم شهریور 1396 با عنوان "فن و مهارت ساخت استرلاب مسطح" با شماره 105 در بخش میراث ناملموس ثبت گردید. در این پرونده به تاریخچه، انواع، روش ساخت و کاربرد استرلاب ایرانی پرداخته شده است. قسمتی از محتوای این پرونده، فیلم مستندی است که در این باره ساخته شده است. بخشهای مربوط به چگونگی طراحی صفحات استرلاب، همچنین نحوه کاربرد استرلاب در رصدخانه دانشگاه کاشان و با حضور آقای صفایی فیلم برداری شده است. اما بخشهای مربوط به چگونگی ساخت این ابزار در کارگاههای اصفهان و توسط استادکاران زبردست اصفهانی از جمله منصور حافظ پرست فیلم برداری شده است. مجری پرونده آقای جمال کشاورز بوده است.

ایرج صفایی نزدیک به بیست سال است که در زمینه ابزارهای نجوم قدیم ازجمله انواع استرلاب تحقیقات گسترده ای انجام داده است. ایشان تاکنون بر روی حدود سی نوع استرلاب مطالعه نموده و 12 گونه استرلاب که بعضا کاملا فراموش شده بوده را طراحی و یا ساخته و درواقع احیا نموده است. در این پرونده به حاصل پژوهشهای ایشان تا سال 1390 پرداخته شده و به پژوهشهای اخیرشان اشاره ای نشده است. چراکه پرونده پس از تکمیل در همان سال بدون تغییر فقط با تاخیر شش ساله به ثبت رسیده است.

استرلاب را می توان مهم ترین ابزار نجوم قدیم برشمرد. گرچه گستره بهره برداری از آن از هند تا شمال آفریقا بوده است اما قدیمی ترین، دقیق ترین و زیباترین نمونه ها همچنین بیشترین گونه های آن در محدوده "ایران بزرگ" ساخته شده و به کار برده می شده است. برخلاف تصور عموم و حتی متون قدیم، نام استرلاب از ریشه واژگان فارسی باستان است. بخش نخست آن یعنی "استر" از واژه "استاره" یا "ستاره" فارسی باستان و فارسی دری گرفته شده است، که در در زبانهای هند و اروپایی نیز با اندکی تغییر بکار برده می شود. بخش "لاب" از فعل لابیدن به معنی تابش کردن در زبان پارتی گرفته شده است. بنابراین همانطور که ما واژه ستاره را با "ط" نمی نویسیم، بهتر است واژه استرلاب هم با "ط" نوشته نشود. این ابزار نجومی برای اندازه گیری زوایه قرار گیری اجرام آسمانی نسبت به ناظر استفاده می شده و در عین حال شبیه ساز آسمان هم بوده است. بسیاری از ابزارهای علمی کنونی از استرلاب الگوبرداری شده است. از ساختار شبیه سازی آن در نقشه های آسمان تا چند سال قبل هم استفاده می شد. اما با گسترش نرم افزارهای نجومی شبیه ساز آسمان، از این بخش کاربرد استرلاب کمتر استفاده می شود. با این وجود در سالهای اخیر توجه بسیاری از علاقمندان به این ابزار جلب شده و کلاسهای آموزش استرلاب و استفاده از کیت های آموزشی آن گسترش یافته است. در دیگر نقاط دنیا شاید نتوان سازندگان استرلاب را پیدا کرد اما در ایران و مخصوصا اصفهان و شهرهای اطراف آن هنوز سازندگان این ابزار با سبک سنتی  به ساخت آن می پردازند. سازندگان سنتی استرلاب در چند دهه اخیر بیشتر به جنبه هنری آن می پرداختند اما با احیای روشهای طراحی و کاربرد استرلاب توسط کسانی همچون آقای صفایی، سازندگان نیز به سوی واقعی تر و دقیق تر نمودن دست ساخته های خود روی آورده اند. از آنجا که این صنعت و هنر که از پشتوانه علمی ژرفی برخوردار است، هنوز در ایران فعال است، جا دارد در عرصه جهانی نیز به ثبت برسد.