استرلاب زورقی سند افتخار پیشرفت دانش اخترشناسی باستانی ایران

ایرج صفایی، پژوهشگر علم نجوم و سازنده این ابزار که قبلا نیز استرلاب زرقاله را ساخته و مقالاتی در مورد آن ارائه نموده،  استرلاب زورقی از جنس برنج و با قطر ‪ ۲۸‬سانتیمتر طراحی و ساخته است.  مهمترین علامت و ویژگی این استرلاب  کارکرد آن بر اساس حرکت وضعی زمین می باشد. و نشان دهنده این واقعیت است که حدود یکهزار سال پیش ایرانیان علاوه بر کروی بودن زمین به حرکت وضعی آن هم اعتقاد داشته اند. هرچند در کتابها و مقالات اشاره به چنین ابزاری می شده ولی تاکنون کسی نسبت به احیای آن اقدام ننموده است. در زمستان 1387 یک دانشمند هلندی به نام پروفسور هوخندایک با همکاری دکتر محمد باقری از بنیاد دایره المعارف اسلامی اقدام به برگزاری کارگاه آموزشی با همین موضوع در ایران نمود. و انگیزه ای شد تا کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان در خصوص احیای این ابزار اقدام نماید. این ابزار با هزینه شخصی و برای عرض جقرافیایی 32 درجه شمالی طراحی گردیده است. در شکل زیر این استرلاب زورقی در مقایسه با یک استرلاب مسطح که البته در اندازه کوچکتر ساخته شده را می بینید:

سازنده این ابراز نجومی  حدود 20 ‪ ‬سال در زمینه اخترشناسی باستانی و مخصوصا ابزارهای نجوم قدیم همچون استرلاب و ساعت آفتابی فعالیت نموده است. در طراحی و ساخت استرلاب زورقی کاربردهای زیادی نیز نسبت به نمونه‌های قدیمی موجود بر آن بیفزاید. این ابزار نجومی با طراحی و هزینه شخصی انجام گرفته و با توجه به تغییر جزئی ساختار آسمان مشابه آن برای استفاده در قرن حاضر در ایران و حتی جهان ساخته نشده است. و تنها نمونه های ساده شده مقوایی توسط سازنده این ابزار و نیز پروفسور هوخندایک طراحی شده است.ایشان همچنین اقدام به طراحی و ساخت چند ابزار نجوم قدیم نموده اند که از جمله به موارد زیر می توان اشاره نمود:

- طراحی و ساخت زرقاله
- احیاء ، طراحی و ساخت استرلاب زورقی
- طراحی و ساخت استرلاب مسطح
- طراحی و ساخت ساعت آفتابی استوانه ای
- تلفیق ربع مقنطر ، ربع مجیب و ربع ساعتی و طراحی و ساخت آن
- احیاء طراحی و ساخت چند صفحه ویژه برای استرلاب مسطح
- ارائه مقالاتی در باره ابزارهای نجوم قدیم
- طراحی و چاپ و انتشار کیت آموزشی استرلاب

- بازآفرینی و ساخت استرلاب مسطری

- طراحی چاپ و انتشار ساعت آفتابی افقی
- طراحی و نظارت بر اجرای بزرگترین ساعت آفتابی مدل سیاره ای ایران توسط یکی از دانشجویان
 

استرلاب یکی از مهم‌ترین ابزارهای نجومی است که هزاران سال پیش برای اندازه‌گیری زوایا و پارامترهای نجومی و تجزیه و تحلیل داده‌های نجومی مورد استفاده قرار می گرفته است. و درواقع یک ابزار چند منظوره بوده که پیشینیان به عنوان یک کامپیوتر آنالوگ از آن بهره فراوان گرفته‌اند و همچنین امروزه نیز بسیاری از ابزارهای کنونی با الگوبرداری از استرلاب ساخته شده است. در استرلابها معمولا از دو یا چند دستگاه مختصات کروی مربوط به آسمان که نسبت به یکدیگر متحرک می باشند استفاده می شود. و اغلب زمین ساکن در نظر گرفته شده و ستارگان و اجرام آسمانی نسبت به آن در حرکتند. اما در استرلاب زورقی، ستارگان نسبت به ناظر ساکن در نظر گرفته شده و افق ناظر متحرک است. بنابراین طراح آن که ابوسعید سجزی ( اهل سیستان یا منطقه سگزی اصفهان بوده ) به حرکت وضعی زمین اعتقاد داشته است. که در بسیاری از متون قدیمی نجوم همچون کتابهای ابوریحان بیرونی بدان اشاره گردیده است. در ساختار این ابزار افق ناظر و شاخص میانی آن به شکلی ویژه است که زورق های بادبانی را در ذهن تداعی می کند بنابراین این نوع استرلاب به استرلاب زورقی شهرت دارد.