گزارشی از طراحی و ساخت استرلاب مسطح توسط ایرج صفایی کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان

استرلاب یکی از پیچیده ترین ابزارهای قدیمی به شمار می رود. از این رو کمتر به آن پرداخته می شود. و در سرزمین ایران که خاستگاه پیدایش و تکامل این ابزار نجومی شگرف محسوب می شود ، امروزه غریب افتاده است . و گاه همراه با عبارت رمل به کار برده شده و شاید در نظر عامه مردم منفور تلقی شود.  در صورتی که این ابزار صرفاً یک ابزار نجومی بوده و پس از گذشت هزاران سال از کاربرد مستقیم آن در اندازه گیری و پردازش اطلاعات نجومی ، در حال حاضر بسیاری از ابزارها از روی آن الگو برداری شده است . که از آن جمله می توان دوربین های نقشه برداری تئودولیت ، ساعت های آفتابی و نقشه های گردان آسمان را نام برد. اما در بعضی از فرهنگ ها سعی می شود . تا نسل جوان با آن آشنا شده و حتی در بسیاری از موارد، مستقیم یا غیر مستقیم در علوم جدید از آن بهره گرفته شود.

ایرج صفایی ، کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان پس از حدود ده سال مطالعه بر روی انواع ابزار های نجومی از جمله استرلاب ، با هزینه شخصی اقدام به ساخت استرلاب  مسطح نموده است. این  ابزار  با قطر  160 میلی متر  و  ضخامت 8 میلی متر  ، تماماً از جنس فلز برنج ساخته شده است. این استرلاب سدسی، مسمت، شمالی و مجیب است. جیپ زوایا (سینوس ) ، ساعات معوجه ، غایت ارتفاع خورشید در عرضهای 24 تا 66 درجه ، ظل اصابع و اقدام ( تانژانت و کتانژانت ) و جدول تطبیق تقویمها در پشت استرلاب درج گردیده است. این استرلاب دارای چهار صفحه و یک شبکیه ( یا صفحه عنکبوتی )  می باشد. صفحه عرض جغرافیایی 32 درجه ، صفحه عرض جغرافیایی 34 درجه ، صفحه دو عرضی برای عرضهای جغرافیایی 30 و 36 درجه و در نهایت صفحه آفاقی که برای عرضهای جغرافیایی زوج از 8 تا 66 درجه صفحات این ابزار را تشکیل می دهد. طراحی صفحات متنوع بوده و برای مثال در طراحی صفحه عرض جغرافیایی 32 درجه ، خطوط سمت و خطوط ساعات مستویه در زیر  خط افق رسم شده است . ولی در صفحه عرض جغرافیایی 34 درجه خطوط سمت بالای خط افق و نیز خطوط ساعات معوجه رسم گردیده است. موقعیت 19 ستاره بر اساس مختصات آسمانی فعلی آنها بر روی شبکیه ( یا صفحه عنکبوتی ) مشخص شده و تا حد امکان از نام های فارسی استفاده شده است.

در طراحی این ابزار عموماً از بن مایه های ایران دوران اشکانی و قبل از آن استفاده شده است. چراکه دانش اخترشناسی ایران از حدود هشت هزار سال قبل تا زمان اشکانیان بسیار پیشرفته بوده و حتی در بعضی از دورانها سرآمد جهان بوده است. و تلاشها و پژوهشهایی که از حدود یک هزار سال قبل تا چهارصد سال پیش از این اگرچه مهم بوده است. ولی بر اساس شواهد موجود قابل مقایسه با درخشش نجوم ایران باستان نیست. همچنین بر خلاف اکثر استرلابهای ایرانی موجود، از نمادهای اعداد به جای حروف ابجد استفاده شده است. و با توجه به اینکه عدد صفر توسط ایرانیان به جهان ریاضی معرفی شده است. از نماد صفر نیز استفاده شده است.

ایرج صفایی کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان، تاکنون در زمینه احیای ارزشهای نجوم باستانی ایران فعالیت هایی را نیز انجام داده است . که موارد زیر از آن جمله است:

- طراحی و ساخت استرلاب زرقاله

- طراحی و ساخت استرلاب زورقی

- طراحی و ساخت ساعت آفتابی استوانه ای
- تلفیق ربع مقنطر ، ربع مجیب و ربع ساعتی و طراحی و ساخت آن
- احیاء طراحی و ساخت چند صفحه ویژه برای استرلاب مسطح
- ارائه مقالاتی در باره ابزارهای نجوم قدیم

- طراحی و چاپ و انتشار کیت آموزشی استرلاب

- برگزاری کارگاه های آموزشی مختلف با موضوع استرلاب و ساعت آفتابی

- طراحی چاپ و انتشار ساعت آفتابی افقی

- طراحی و نظارت بر اجرای بزرگترین ساعت آفتابی مدل سیاره ای ایران توسط یکی از دانشجویان

- راه اندازی مرکز بایگانی ، پزوهش و نشر میراث علمی جمشید کاشانی

- نگارش خودآموز کار با استرلاب