مطالعه تطبیقی نقوش استرلاب ها از عهد صفوی تا دوره معاصر

پایان‌نامه کارشناسی ارشد خانم نعیمه حیدری، رشته صنایع دستی دانشگاه علم و هنر یزد

موضوع: مطالعه تطبیقی نقوش استرلاب‌ها از عهد صفوی تا دوره معاصر

استاد راهنما: دکتر نصراله تسلیمی با تخصص هنر

استاد مشاور: ایرج صفایی با تخصص اخترفیزیک و پژوهشگر ابزارهای نجوم قدیم

شنبه 9 اسفند 1399

چکیده:
استرلاب به عنوان یک وسیله و پدیده‌ی نجومی، دست ساخته‌ای از هنر و دانش هنرمند-صنعتگر ایرانی در طول هزاران سال به ویژه در دوره‎‌ی اسلامی است. این ابزار به لحاظ کاربردهای گوناگونی همچون آگاهی از زمان طلوع و غروب خورشید جهت اقامه‌ی فرائض دینی و نیز مسائل جغرافیایی و به ویژه‌ی دریانوردی توانست جایگاه مهمی را در بین دانشمندان این عرصه و حتی صاحبان حکومت پیدا کند. معمولا نقوش استفاده شده بر روی استرلاب‌ها تنها علمی نبوده و برای زیبایی بیشتر آنها از نقوش تزئینی نیز استفاده می‌شود. شیوه‌ی تحقیق در این پژوهش از نوع تاریخی_تطبیقی و روش نمونه‌گیری به صورت اتفاقی است. این پایان‌نامه با هدف شناسایی استرلاب‌های کاربردی موجود در ایران، با انتخاب چهار استرلاب ایرانی از نوع مسطح بسیط شمالی، واقع در موزه‌ها و مجموعه شخصی در ایران، متعلق به چهار دوره‌ی تاریخی(صفوی،قاجار،پهلوی و معاصر)‌، برای پاسخگویی به پرسش‌هایی نظیر نقوش استرلاب‌ها دارای چه مضامینی هستند؟، این نقوش در طول تاریخ چه تغییراتی داشتند و دلیل این تغییرات چیست؟ و دلیل استفاده از نقوش هنری در یک ابزار علمی چه می‌تواند باشد، نگارش شده است. با تجزیه و تحلیل نقوش و تزئینات نمونه‌ها، ویژگی‌های مشترکی مثل فرم مثلثی کرسی‌ها، فرم گیاهی عنکبوت، به کارگیری نقوش اسلیمی، ختایی، استوره‌ای، خط نسخ، نستعلیق، پهلوی، شبکه‌بری ظریف در قسمت عنکبوت و کرسی که نشان‌دهنده‌ی تاثیرپذیری استرلاب‌سازان دوره‌های مختلف تاریخی از یکدیگر است. البته تفاوت‌هایی نیز در استرلاب‌ها وجود دارد که قابل بررسی است و در متن پایان‌نامه به آنها اشاره کرده‌ایم. نکته قابل تامل در این پژوهش پرداختن به جنبه هنری این ابزار علمی است. به طور کلی در این پایان‌نامه سعی شده به اختصار ضمن معرفی استرلاب، پیشینه، کارکرد و تحلیل ساختار، به جنبه‌ی زیبایی‌شناسی پرداخته شود.

واژگان کلیدی: مطالعات تطبیقی، نقوش، نقوش استرلاب، صفویه، قاجار، پهلوی، معاصر.

Title:
A comparative study of astrolabe designs from the Safavid era to the contemporary period

Research by: Naeimeh heidary
Supervisor: Dr.Nasrallah Taslimi
Advisor: Iraj Safaei

ABSTRACT

Astrolabe is an astronomical instrument, that was made by hands of a skillful and knowledgeable Iranian craftsman through thousands of years especially in the Islamic period.
Due to the various applications of this instrument, such as knowing the time of sunset and sunrise for performing religious duties. Also geographical applications especially marine navigation. These uses of the astrolabe made it an important instrument between scientist of that time and even the governments. Inscriptions that are usually drawn on the astrolabe not only scientific, furthermore, decorative drowning were used.
The methodology of this research is (Historical – comparative) and sampling is random. The aim of this dissertation is to identify the astrolabes that can be used in Iran.
By selecting four Iranian astrolabes from the simple of North Bsit planispheric astrolabe and located in museums and private collection in Iran, belonging to four historical periods (Safavi, Qajar, Pahlavi and contemporary) has been written to answer question such as:
What are the meaning of strobe inscriptions?
What are the changes that have been done to these inscriptions throughout the years? And why?
What could be the reason behind using artistic inscriptions in a scientific instrument?
By analyzing the patterns and decorations of the sample, common features such as the triangular thrones, the plant form of the spider, the use of arabesque traceries, cathay, Nastaliq Naskh line, Pahlavi, delicate berry net in the spider and thrones part, which shows the influence of astrologers in different historical periods from each other. Of course, there are also differences in astrolabes that can be examined and we have mentioned them in introduction of the dissertation. The point to be considered in this research is addressing the artistic aspect of this scientific instrument.
In general, in this dissertation, an attempt has been made to briefly introduce the aesthetic aspect while introducing astrolabes, functional background and structure analysis.

Keywords: comparative studies, patterns, astrolabe motifs, Safavieh, Qajar, Pahlavi, contemporary

مقاله استخراج شده از این پایان‌نامه:

مطالعه تطبیقی نقوش استرلاب عهد صفوی و استرلاب دوره معاصر
 

 نویسندگان مقاله:

نعیمه حیدری - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه علم و هنر یزد
ایرج صفایی - دانشگاه کاشان
جواد آقاجانی - دانشگاه علم و هنر یزد

ارائه شده در همایش ملی جلوه های هنر ایرانی اسلامی در فرهنگ،علوم و اسناد

پنجشنبه، 9 اسفند، 1397، دانشگاه گیلان