چگونگی طراحی و ساخت استرلاب زورقی
ایرج صفایی
رصدخانه دانشگاه کاشان
چکیده:
استرلاب با قدمت چند هزارساله را شاید بتوان مهم ترین ابزار نجومی در طول تاریخ نامید. و همواره در حال تکامل بوده است. ایرانیان که تا چهارصد سال پیش عموما پرچمدار اخترشناسی در جهان بودند، نقش بسزایی در تکمیل و توسعه این ابزار داشته اند. استرلاب زورقی که از اختراعات ابوسعید احمدبن عبدالجلیل سجزی می باشد، نوعی استرلاب بوده که بر اساس حرکت وضعی زمین طراحی و ساخته شده است. و استاد جلال الدین همایی در کتاب التفهیم به آن اشاره می کند. همچنین ابوریحان بیرونی در کتاب" استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه اسطرلاب" ضمن اشاره به نظریه حرکت وضعی زمین شرح مختصری در باره ساختار این نوع ویژه استرلاب ارائه می کند.
در این نوع از استرلاب که به صورت مسطح ساخته می شود، شبکه مربوط به سیستم مختصات سمتی ارتفاعی بر روی صفحه اسطرلاب به صورت تصویر استریوگراف ترسیم می شود. سپس موقعیت ستارگان و دایره البروج نیز دقیقا مانند طراحی شبکیه استرلابهای معمولی بر روی صفحه استرلاب درج می گردد. و برای تمایز بهتر موفعیت هر ستاره دایره ای دور آن کشیده و نام آن را در کنار آن می نویسند. لذا این نوع استرلاب فاقد شبکیه یا عنکبوت است. عضاده زورقی شامل یک نوارفلزی است که قسمت پایین آن بر افق ناظر منطبق است. و یک نوار فلزی در همان صفحه و در امتداد خط وسط السماع از افق صفر درجه تا شمال امتداد می یابد.
ظاهرا نمونه کاملی از استرلاب زورقی در دست نیست . یا من از وجود آن بی اطلاع هستم. اما با بررسی بیش از 200 استرلاب موجود در موزه های خارج از کشور و موزه چهل ستون اصفهان و موزه ملک تهران به دو مورد مرتبط برخورد نمودم. که هردو خارج از ایران است. در مورد نخست یک استرلاب مسطح معمولی فقط عضاده ای دارد که به صورت دو منظوره ساخته شده و علاوه بر ساختار عضاده معمولی ، عضاده زورقی هم در آن در نظر گرفته شده ولی درجه بندی مناسب را نداشته و گذشته از این در خود استرلاب، یا صفحات آن ساختار استرلاب زورقی لحاظ نگردیده است. ولی در مورد دوم شبکیه یا عنکبوت طوری طراحی شده که برای دو عرض جغرافیایی 29 و 36 درجه بتوان از ساختار زورقی بهره گرفت. هرچند تقسیمات مربوط درج نشده است .و نیز در دو طرف یکی از صفحات این استرلاب صفحات زورقی عرضهای جغرافیایی فوق طراحی شده است.
جنس استرلاب را از فلز برنج در نظر گرفته . و با قطر حدود 28 سانتیمتر آن را طراحی نمودیم. برای طراحی استرلاب زورقی برای عرض جغرافیایی 32 درجه شمالی، شبکه ای با خطوط ارتفاع با فاصله سه درجه یا اصطلاحا ثلثی استفاده کرده. خطوط سمت را نیز با فاصله ده درجه رسم نمودیم. بنابراین استرلاب طراحی شده ثلثی مسمت می باشد. سپس دایره البروج و 29 ستاره را با توجه به مختصات سماوی آنها در سال 1388 بر روی صفحه مشخص نموده. همچنین خطوط ساعات مستویه و ساعات معوجه را در قسمت زیر افق ناظر در صفحه ترسیم کردیم.در طراحی عضاده زورقی درجه بندی میل سماوی را با فاصله دو درجه بر روی شاخص میانی عضاده زورقی درجه بندی نموده و درجه بندی سموت را نیز بر روی خط افق عضاده زورقی با دقت دو درجه مدرج نمودیم. برای پشت استرلاب خطوط غایت ارتفاع خورشید در عرضهای جغرافیایی 24 تا 66 درجه را در ربع سمت با فاصله سه درجه رسم کرده و خطوط جیپ و چیپ تمام (سینوس و کسینوس ) ودایره میل کلی را نیز در ربع ارتفاع رسم کردیم. در قسمت پایین ، علاوه بر تقسیمات ظل اقدام و ظل اصابع ، جدول تطبیق تقویمهای گاهشماری خورشیدی و ایرانی را لحاظ نمودیم.
ارائه شده توسط ایرج صفایی از رصدخانه دانشگاه کاشان در همایش بین المللی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران - آذر 1388 - تهران ، دانشگاه تربیت مدرس