چگونگی طراحی و کاربرد زرقاله

ایرج صفایی

رصدخانه دانشگاه کاشان

چکیده:

ابواسحاق ابراهیم ابن یحیی معروف به زرقالی ، منجم مسلمان اسپانیایی قرن پنجم هجری است.او اهل قرطبه و از بهترین راصدان عصرخود بود. او نوعی صفحه برای استرلاب ابداع کرد که در تمام عرضهای جغرافیایی قابل استفاده بود. و صفیحه زرقالیه یا زرقاله نام داشت.این ابزار می تواند به تنهایی بخش زیادی از کاربردهای استرلاب را داشته باشد . لذا خود یک ابزار نجومی کامل است. این ابزار ظاهری شبیه به استرلاب داشته ، و بدون نیاز به حجره ، عنکبوت و صفحات عرضهای جغرافیایی می توان کاربری همچون صفحه آفاقی از آن برگرفت.

در طراحی این ابزار تصویر  استریوگراف کره سماوی برصفحه ای که از مرکز کره می گذرد، ایجاد می گردد. و نقطه دید در نقطه اعتدال بهاری قرار دارد.صفحه تصویر عمود برخط واصل نقاط اعتدالین و در فاصله شعاع در نظرگرفته شده برای کره سماوی قرار دارد.

برای هر عرض جغرافیایی کافیست، زاویه استقرار عضاده را به اندازه عرض جغرافیایی نسبت به استوای سماوی قرار دهیم تا بتوانیم از این ابزار  همچون صفحه آفاقی استرلاب استفاده کنیم. در پشت زرقاله نیز با اندک تفاوتی شبکه ای همچون طرح روی این ابزار رسم شده.

کاربری آن می تواند همچون کاربرد صفحه آفاقی در استرلاب باشد. علاوه  بر آن امکاناتی نظیر تعیین سمت و ارتفاع اجرام سماوی را با دقت کمتری نسبت به استرلاب های مشابه ( از نظر اندازه و یا ترسیم تعداد مقنطرات یا خطوط سمت) را به دست می دهد. ولی کارکردن با آن به مراتب از کار با صفحه آفاقی آسان تر و درک عملکرد آن نیز ساده است.

ارائه شده توسط ایرج صفایی از رصدخانه دانشگاه کاشان در کنگره بین المللی هفتصد و پنجاهمین سالگشت خواجه نصیر الدین طوسی - اسفند 1387 - تهران ، دانشگاه خواجه نصیر الدین طوسی